Азбукіна Мілена,

вучаніца 11 класа

ДУА “СШ № 6 г. Гродна”

Пошукі і знаходкі: пра зборнік «Шум баравы» Міхася Васілька

Талент нараджае прырода, мастака творыць жыццё, час. Творчасць адметнага мастака слова – заўсёды індывідуальна-непаўторнае ўвасабленне як грамадска-палітычных, так і народжаных ім духоўных, ідэйна-эстэтычных агульных праяў, тэндэнцый, заканамернасцей. Меркаванні гэтыя маюць, магчыма, асаблівы сэнс у дачыненні да творчасці Міхася Васілька, чые маладыя гады і пачатак творчасці прыпалі на 20-30 гады ХХ стагоддзя. Пра большасць аўтараў тае пары можна сказаць словамі гісторыка Міколы Улашчыка: “Хай не вялікія, але ж нашы”. Жыццёвы і творчы лёс гэтага пакалення асабліва адметны, непадобны на лёс іншых пакаленняў.

У 20-30 гадах ХХ стагоддзя ў Заходняй Беларусі актыўна развівалася масавая паэзія, моцны бок якой – непасрэдная сувязь з народам і рэвалюцыйны пафас. Гэта паэзія адыграла ролю асяроддзя, у якім паступова выспявалі новыя мастацкія таленты, новыя творчыя індывідуальнасці, сярод якіх быў і наш зямляк Міхась Васілёк. Пад гэтым псеўданімам (у асобных творах – Язэп Гром) выступаў Міхась Осіпавіч Касцевіч.

Міхась Осіпавіч Касцевіч (1905–1960) нарадзіўся ў вёсцы Баброўня (сёння Гродзенскі раён Гродзенскай вобласці). І таму псеўданім ён сабе абраў самы сялянскі, самы зямны, самы народны – Васілёк – гэта кветачка, якая расце заўсёды ў суседстве з жытам: “Не паэт я – о, не!.. / То стварыла мяне / Маіх брацьцяў пакута-нядоля / Я ўсяго – Васілёк, / Мяне лёс незнарок / Тут пасеяў між роднага поля”[1, с. 36].

Міхась Васілёк прайшоў складаны жыццёвы шлях: і бежанства падчас першай сусветнай вайны, і здзекі польскай паліцыі за тое, што пісаў вершы па-беларуску, і шматлікія арышты, і канфіскацыя выдадзеных зборнікаў польскай дэфензівай, і зняволенні… Нялёгкі лёс…

Ул. Калеснік адзначаў, што 20-30-я гады ХХ стагоддзя далі Беларусі шмат “сялянскіх паэтаў-самавукаў, якія стварылі такую з’яву, як літаратура Заходняй Беларусі”. А яркім прадстаўніком лепшай часткі масавай паэзіі даследчык лічыў менавіта Міхася Васілька [2, с.14].

У творчасці Васілька, якога крытыкі называлі “песняром сялянскіх ніў”, выявілася не толькі глыбокая ўвага да лёсу Айчыны, павага да чалавека працы і яго ўнутранага стану, любові да бацькоўскай зямлі, прыроды, але адчуваецца рамантычны пафас, рэвалюцыйная ідэйнасць, узнёсласць, бунтарскі дух, што якраз і было характэрным для масавай паэзіі.

Калі ў даследчых працах гаварылася пра творчую спадчыну Міхася Васілька, то паведамлялася, што першы зборнік лірыкі “Шум баравы” (Вільня, 1929) быў канфіскаваны паліцыяй. Рукапіс другога зборніка быў забраны дэфензівай і знішчаны (1934). У 1937 годзеў Вільні выйшаў зборнік “З сялянскіх ніў”. У савецкі час выдадзены кнігі паэзіі “Выбраныя вершы” (1950), “Выбраныя творы” (1955), “Зоры над Нёманам” (1963), “Вершы” (1973).

У грамадзянскай лірыцы Міхася Васілька 20-х гадоў гучаць матывы, інтанацыі, характэрныя для ўсёй заходнебеларускай паэзіі таго часу. Зборнікі “Шум баравы” і “З сялянскіх ніў”, можна сказаць, складаюць мастацкі летапіс мінулага Заходняй Беларусі, яскрава апісваюць лёс беларускага народа 20-30-х гадоў ХХ стагоддзя. Кожны зборнік Міхася Васілька дае магчымасць адчуць і зразумець, як жылі людзі ў той час, што іх хвалявала, у што яны верылі, аб чым марылі…

Гэта дакладна праявілася ў першым яго зборніку грамадзянскай лірыкі “Шум баравы”, які выпадкова мы “адшукалі” з дапамогай былой настаўніцы нашай школы, а цяпер гродзенскай паэтэсы Галіны Самойлы, з творчасцю якой мы пазнаёміліся на занятках па сучаснай беларускай літаратуры. Яна ж яшчэ і сама з роду Касцевічаў: маці Міхася Васілька і дзед па маме Галіны Самойлы былі роднымі.

Гэты зборнік цудам захаваўся ў сям’і Самойлаў. Яго не канфіскавалі, магчыма з-за таго, што кніжка не мела вокладкі.

“Пасля кожнага вобыску жандармы стараліся ўсяляк прынізіць уражлівага хлопца: “Эй ты, Максім Горкі, кідай пісаць свае вершы, ідзі лепш вазіць гной”. “Жандармам не па нутру было, што беларускі “хлоп” смее пісаць вершы, якія з-за адсутнасці беларускага друку, больш разыходзіліся ў рукапісах”, – пісаў Рыгор Шырма. І менавіта ён, як рэдактар-выдавец, у 1927 годзе выпускае першы зборнiк вершаў Мiхася Васiлька “Шум баравы”, які быў аформлены мастаком Язэпам Горыдам, а ў 1936 годзе – зборнiк “З сялянскiх нiў”.

Адшуканы намі зборнік “Шум баравы”, на жаль, захаваўся без арыгінальнай вокладкі. Ён абгорнуты белым альбомным лістом, на якім Фаіна Ігнатаўна Самойла, маці Галіны і стрыечная сястра Міхася Васілька, напісала назву. “Старонкі пажоўклыя, месцамі аж карычневыя, у іх нават пах асаблівы – пах мінуўшчыны. Я ведаю, што ў мамінай сям'і ў Крушніках было не так ужо мала кніг… Усе яны кудысьці зніклі, а гэтая засталася. Ці не знак гэта вялікай пашаны да творчасці свайго родзіча?”– так пісала Галіна Самойла [4, с. 171].

Як вялікі скарб трымалі мы ў руках гэты зборнік. Маленькі, ад часу зжаўцелы, але ён застаўся, каб жыць, каб расказаць пра лёс нашага краю, каб перадаць нашчадкам шчырую любоў да Айчыны і каб мы пачулі голас “песняра сялянскіх ніў”.

На жаль, няшмат маецца сведчанняў сучаснікаў Міхася Васілька пра яго станаўленне як паэта, а толькі біяграфічныя звесткі і яго ідэйныя хістанні: яго разглядалі і разглядаюць, па нашым разуменні, аднабакова, больш як чалавека, а не паэта.

Так у кнізе “Гісторыя беларускай літаратуры: ХХ ст. (20-50-я гады)” звесткі пра Міхася Васілька і яго творчасць займаюць толькі два абзацы, у іх паэт называецца толькі як адзін з прадстаўнікоў творчага асяродку Заходняй Беларусі і часцей за ўсё ён так і ўспрымаецца наступнымі пакаленнямі. Асобныя творы Міхася Васілька згадваюцца ў публікацыях Ул. Калесніка, А. Пяткевіча і інш. Найбольш увагі творчым набыткам Міхася Васілька надаецца ў кнізе М. Мікуліча “Паэзія Заходняй Беларусі (1921-1939)” (2010), дзе бачыцца спроба асэнсавання творчай эвалюцыі заходнебеларускага паэта.

“Вось Васілька трэба было б перавыдаць цяпер, а то зусім загубіцца ў часе, – пісала Фаіне Самойле знакамітая паэтка Данута Бічэль-Загнетава і далей зазначала: – Да паэта Міхася Васілька, недаацэненага, не прачытанага як след, павінна быць увага”.

Напраўду, гісторыю заходнебеларускай літаратуры ні ў якім разе нельга лічыць напісанай да канца. Яшчэ чакаюць свайго часу і свайго даследавання многія прызабытыя імёны, многія цікавыя мастацкія з’явы.

Думаецца, разгляд паэтычнага зборніка паэта змог запоўніць адзін з існуючых прабелаў у гэтай цікавай старонцы беларускай літаратуры і ў вывучэнні творчасці аднаго з самабытных пісьменнікаў Беларусі Міхася Васілька. Даследчыкамі не без падстаў прызнана, што “прыход М.Васілька ў літаратуру з’явіўся значна падзеяй у духоўна-культурным жыцці Заходняй Беларусі, развіцці яе мастацкай творчасці” [3, с 125]. У такой жа меры можна прызнаць, што адзін з ранніх зборнікаў вершаў Міхася Васілька “Шум баравы” стаў прыкметнай з’явай літаратурнага жыцця свайго часу. Гэта канстатаваў і даследчык творчасці М.Васілька Ул. Калеснік: “Ён (зборнік – удакладненне наша) сведчыў аб выхадзе з гушчы народа таленавітай моладзі, гатовай чэсна служыць нацыянальна-вызваленчай справе” [2, с. 7].

Апісаўшы і прааналізаваўшы вершы згаданага зборніка, можна канстатаваць, што гэта рэдкае і арыгінальнае выданне. Раннія зборнікі Міхася Васілька (і ў прыватнасці “Шум баравы”) ніколі цалкам не перавыдаваліся, толькі некаторыя з вершаў былі ўключаны ў пазнейшыя пасляваенныя выданні. У той жа час зборнік мае прадуманую структуру, якае выяўляе адпаведную аўтарскую канцэпцыю і дапамагае спасцігнуць яго светаўспрыманне. Зборнік напісаны тарашкевіцай, у той жа час як усе пасляваенныя зборнікі выдадзены на сучаснай беларускай мове; пры супастаўленні вершаў дадзенага зборніка і пасляваенных твораў Міхася Васілька бачыцца як пісьменнік змяняў ці дапрацоўваў свае ранейшыя творы.

Адносна невялікі паэтычны зборнік “Шум баравы” вылучаецца тэматычнай разнастайнасцю. Тым не менш, варта прызнаць, што дамінуе ў вершах паказ сацыяльнага становішча беларускага народа. У творах гэтай тэматыкі паэт распавядае пра цяжкі і турботны лёс працаўніка-селяніна, раскрывае яго надзеі і спадзяванні. У той жа час гучыць у зборніку і тэма прызначэння паэта і паэзіі, і тэмы Радзімы, прыроды, роднай мовы, маці, кахання.

Заходнебеларускае жыццё выяўлена ў зборніку ва ўсёй паўнаце і шматграннасці дзякуючы ўдала выкарыстаным мастацкім сродкам выразнасці.

Сярод разнастайных вобразна-выяўленчых сродкаў належнае месца ў вершах займаюць метафары, эпітэты і параўнанні. Эпітэты, якія багата прадстаўлены ў вершах, надаюць вершам асобую паэтычную яркасць. Асноўная іх функцыя – стварэнне вобразнай характарыстыкі жыццёвых вобразаў і з’яў, пададзеных у вершах, а таксама адлюстраванне аўтарскага бачання свету, выяўленне яго пачуццяў, яго светаўспрымання.

Не малаважную ролю ў вершах зборніка Міхася Васілька адыгрываюць сінтаксічныя сродкі выразнасці (анафара, зваротак, рытарычныя пытанні і заклікі і інш.). Душэўная ўзрушанасць, бунтарнасць асобы лірычнага героя перадаецца пераважна праз іх. Думаецца, яны ў значнай ступені фарміруюць адметны стыль пісьменніка-патрыёта, паэта-грамадзяніна. Творца не можа заставацца заспакоеным і сузіральным, калі жыццё патрабуе актыўнасці і рашучага дзеяння.

Вершы М.Васілька са зборніка “Шум баравы” ўжо дакладна выяўляюць характэрныя рысы індывідуальнага стылю пісьменніка, для якога характэрны грамадзянская занепакоенасць, спалучэнне прыватнага з грамадска-сацыяльным, дамінанта лірыка-рэалістычных сродкаў мастацкага выяўлення, рытміка-інтанацыйная разнастайнасць.

Такім чынам, мы з упэўненасцю канстатуем, што вершы Міхася Васілька – гэта своеасаблівы мастацкі летапіс мінулага Заходняй Беларусі 20-30-х гадоў ХХ стагоддзя і, магчыма, спроба паказаць прыклад таго, як трэба моцна і самаахвярна любіць сваю радзіму, жыць у імя яе і народа: “Ня пытай ў мяне, / Чаму песьня мая / Гэтак сумна гучыць? / Зразумей! – то праклён, / То адбітак тых дзён / У сэрцы болем дрыжыць” [1, с 36].

Таму набываюць шматзначны сэнс і чытаюцца з своеасаблівым пачуццём словы гродзенскай паэткі Галіны Самойлы, адрасаваныя паэту Міхасю Васільку і яго паэтычнаму зборніку: “Трымаю ў руках кволую, пяшчотную, нябеснага колеру кветачку і думаю аб тым, што васількі ў жыце – гэта сімвал маёй Беларусі, якая праз "нядолю, няволю" ішла вякамі да "шчасця пары залатой"… Сімвал няпомслівай мужнасці, сціплай прыгажосці, мяккай настойлівасці, апантанай веры ў святло. Ці не таму Міхаіл Восіпавіч Касцевіч назваўся Васільком, што адчуваў сябе шчырым беларусам” [4, с. 168].

“Я ганаруся тым, што ў маім родзе быў такі незвычайны чалавек з палаючай душою, якая хацела і ўмела спяваць для людзей” [4, с. 173].

Спіс выкарыстаных крыніц:

1. Васілёк М. Шум баравы / Міхась Васілёк. – Вільня, 1929.

2. Калеснік, Ул. Жыццё і прызванне / Ул. Калеснік // Васілёк М. Зоры над Нёманам.Выбранае. – Мінск, 1963. – С.3–14.

3. Мікуліч М.У. Паэзія Заходняй Беларусі (1921-1939) / М. У. Мікуліч. –Мінск, 2010. –462с.

4. Самойла, Г. Шчыры паклон / Г. Самойла // Галіна Самойла Зоркі над маўклівай адзінотай. – Мінск: Беларускі рэспубліканскі літаратурны фонд, 2011. – С. 166–173.